Wat is het?
De termen zelfmoord, zelfdoding en suïcide zijn synoniemen. De term ‘suïcidale gedachten’ betekent zelfmoordgedachten. ‘Suïcidaal gedrag’ is een verzamelterm voor zowel zelfmoordpogingen als overlijdens door zelfmoord.
Risicofactoren en beschermende factoren
Zelfmoordgedachten bij kinderen en jongeren hebben nooit slechts één oorzaak, maar ontstaan door een combinatie van verschillende risicofactoren, zoals:
- psychologische factoren, bijvoorbeeld impulsiviteit, perfectionisme …;
- psychische problemen, bijvoorbeeld depressie;
- familiale factoren, bijvoorbeeld ruzie in het gezin;
- traumatische ervaringen, bijvoorbeeld pesten;
- genetische aanleg;
- blootstelling aan zelfmoord in de omgeving of in de media;
- …
Naast risicofactoren zijn er ook beschermende factoren, zoals:
- verbondenheid met anderen;
- vaardigheden om met problemen om te gaan;
- hulp door zorgverleners.
Van eerste gedachten tot concrete plannen
Suïcidale gedachten en gedrag evolueren in pieken en dalen.
- Je kan het zien als een proces, dat kan gaan van eerste gedachten, naar meer concrete plannen. Soms kan het leiden tot het uitvoeren van een zelfmoord(poging).
- Zo'n proces is erg verschillend van persoon tot persoon. Het kan starten met een wens om tijdelijk te kunnen ontsnappen aan een problematische situatie.
Bij kinderen en jongeren wordt dit proces echter niet altijd herkend.
- Daardoor kan het lijken alsof zij vanuit het niets een zelfmoordpoging ondernemen, terwijl daar vaak veel gedachten aan zijn voorafgegaan en verschillende factoren in hebben meegespeeld.
- De overgang van suïcidale gedachten naar gedrag kan bij jongeren wel plots en impulsief gebeuren.
Het proces is op elk moment omkeerbaar. Het is heel belangrijk om zelfmoordgedachten te herkennen en erover te praten. Je zal iemand niet aanzetten tot zelfmoord of op gedachten brengen door ernaar te vragen.
In veel gevallen gaan zelfmoordgedachten voorbij. Er zijn heel wat dingen die kinderen en jongeren met zelfmoordgedachten kunnen helpen (zie verder).
Hoe vaak komt het voor?
Zelfmoordgedachten
In Vlaanderen denkt bijna 20% van de jonge vrouwen (15-24 jaar) en 11% van de jonge mannen (15-24 jaar) ernstig aan suïcide in de loop van hun leven, volgens een studie in 2018.
Zelfmoordpogingen
In 2022 werden in Vlaanderen 8943 zelfmoordpogingen geregistreerd. Dat is 25 per dag.
De meeste zelfmoordpogingen (over alle leeftijden heen) in Vlaanderen worden ondernomen in de leeftijdsgroep van 15-18 jaar. Meisjes ondernemen daarbij meer zelfmoordpogingen dan jongens.
Overlijden door zelfmoord
Onder de leeftijd van 14 jaar komt zelfmoord zelden voor, maar na 15 jaar zien we dat het vaker gebeurt. Meer jonge mannen overlijden door zelfmoord dan jonge vrouwen.
Hoe kan je zelfmoordgedachten herkennen?
Kinderen en jongeren uiten zelfmoordgedachten minder vaak dan volwassenen.
Mogelijke signalen zijn:
- gedachten:
- sterk bezig zijn met de dood;
- geen redenen zien om te leven;
- zelfmoordgedachten;
- gevoelens:
- hopeloosheid;
- gevoel vast te zitten;
- eenzaamheid;
- spanning of angsten;
- stemmingswisselingen;
- veranderingen in gedrag:
- risicogedrag (alcohol, drugs);
- zich terugtrekken van familie, vrienden;
- zelfbeschadiging;
- maken van zelfmoordplannen of ondernemen van een zelfmoordpoging;
- lichamelijke signalen:
- vermoeidheid;
- slaapproblemen;
- concentratie- of geheugenproblemen;
- verstoord hongergevoel (meer of minder honger hebben dan normaal).
Je moet dit steeds ernstig nemen.
Jongeren die aan zelfmoord denken, zijn vaak somber (depressief), angstig, wanhopig, verward en zoeken een uitweg. Ze worden door die gevoelens overmand, en slagen er vaak niet meer in om hun gedachten te ordenen en naar oplossingen te zoeken. De situatie lijkt voor hen uitzichtloos.
Voor de omgeving zijn signalen niet altijd zichtbaar. Het is daarom belangrijk om vroeg signalen te herkennen dat het niet goed gaat en om er open over te praten.
Hoe stelt de zorgverlener zelfmoordgedachten vast?
Zelfmoordgedachten zijn geen ziekte en kunnen niet vastgesteld worden met een lichamelijk onderzoek.
Als een zorgverlener signalen van zelfmoordgedachten opmerkt bij een kind of jongere, zal die vragen stellen over de aanwezigheid van een doodswens, zelfbeschadiging of zelfmoordgedachten.
- Als het kind of de jongere bevestigt dat er zelfmoordgedachten zijn, zal de zorgverlener verder vragen stellen.
- Door hierover te praten, kan de zorgverlener beter begrijpen wat er aan de hand is en samen met het kind of de jongere kijken hoe hij of zij kan helpen.
Wat kan je zelf of als naaste doen?
Wat kan je als naaste doen?
- Herken signalen en neem ze serieus.
- Praat erover.
- Durf de jongere aan te spreken. Zelf durft die de stap misschien minder snel te zetten.
- Toon dat je bezorgd bent. En vraag wat je kan doen om te helpen.
- Luister begripvol.
- Blijf rustig en luister zonder te oordelen.
- Laat de jongere praten en toon begrip voor diens gevoelens.
- Houd contact.
- Probeer er te zijn voor de jongere.
- Vraag regelmatig hoe het gaat. Toon dat hij of zij op jou kan rekenen.
- Moedig de persoon aan om contact te zoeken met gespecialiseerde hulp.
- Zorg ook voor jezelf.
- Doe niet meer dan wat je zelf aankan.
- Zorg ervoor dat je zelf bij iemand terecht kan met je eigen vragen, je gevoelens van onmacht ...
Wat doe je als naaste beter niet?
- Minimaliseer de problemen niet.
- Zeg bijvoorbeeld niet: ‘Zo erg is het toch allemaal niet’ of ‘Het leven heeft toch nog genoeg te bieden.’
- Geef niet onmiddellijk oplossingen.
- Zeg bijvoorbeeld niet: ‘Ga er eens tussenuit, dan voel je je vast al een stuk beter.’
- Oordeel niet.
- Zeg bijvoorbeeld niet: ‘Doe niet zo flauw.’
Wat kan je zelf doen?
Voel je je soms zo wanhopig dat je aan zelfmoord denkt? Je bent niet alleen. Zelfmoordgedachten komen vrij veel voor bij jongeren.
Gelukkig zijn er heel wat dingen die je zelf kan doen om je gedachten wat meer onder controle te krijgen:
1. Zoek afleiding
Probeer je gedachten te verzetten. Dat helpt soms. Vermijd dat je begint te piekeren.
Bijvoorbeeld:
- Ga even naar buiten voor een wandeling.
- Kijk een van je favoriete films of series.
- Probeer even echt te ontspannen. Bijvoorbeeld door een bad te nemen, te sporten of ademhalingsoefeningen te doen.
Vermijd alcohol of drugs.
- Die middelen lijken je te ontspannen, maar verergeren net de somberheid, paniek of hopeloosheid.
- Alcohol en drugs geven je een roes die kan leiden tot verlies van controle, zodat je niet meer goed kan beoordelen of je de juiste beslissing neemt.
Dingen doen met anderen? Dat kan ook zonder te praten over je gevoelens. En ook online of via telefoon.
Bijvoorbeeld:
- Online gamen met vrienden
- Bellen met je grootouders of een vriend of vriendin
- Gaan skaten of naar een park gaan met klasgenoten
Tip: maak een plan op voorhand.
Op het moment dat de zelfmoordgedachten je overvallen, is het soms moeilijk om te bedenken wat je tot rust kan brengen.
Een Safety Plan of veiligheidsplan (zie ‘zoek je hulp’) helpt je om in 7 stappen door een crisis te raken. Vul het in op een moment dat het beter gaat, zodat je op een moment van crisis weet wat te doen.
Een Safety Plan kan je alleen invullen en gebruiken, maar je kan het ook samen invullen met een zorgverlener, een vriend of een vrijwilliger van Zelfmoordlijn 1813.
2. Praat erover
Het kan erg moeilijk lijken om met iemand te praten over zelfmoordgedachten, maar dat kan wel het verschil maken.
Je kan praten met iemand uit je omgeving, zoals een vriend, familielid, leerkracht of collega. Je kan ook gratis contact opnemen met een anonieme luisterlijn zoals Zelfmoordlijn 1813 of Awel.
3. Vraag hulp
Alleen met je zelfmoordgedachten blijven zitten, is geen goed idee. Weet dat je altijd hulp kan vragen, zowel aan je omgeving als bij professionele zorgverleners (zie verder). Het is een teken van sterkte om hulp in te roepen, niemand kan alles alleen!
Zoek je hulp?
Hulp bij acute nood
- Noodnummer 112
- Zelfmoordlijn 1813 (telefoon of chat)
- Huisarts (van wacht) 1733
Gratis psychologische hulp voor jongeren, zonder dat iemand het weet
- Eerstelijnspsycholoog
- TEJO: langsgaan
- CLB op je school: langsgaan of chatten, bellen of mailen
- JAC: langsgaan of chatten, bellen of mailen
- OverKop: langsgaan
- Zelfmoordlijn 1813: chatten, bellen of mailen
- Tele-Onthaal: chatten of bellen
- Awel: chatten, bellen of mailen
Betalende professionele hulp voor jongeren, zonder dat iemand het weet
- Huisarts
- Psychologische hulp
Wat kan je arts of zorgverlener doen?
Je zorgverlener zal de zelfmoordgedachten met jou bespreken en samen met jou kijken welke hulp mogelijk is.
Je zorgverlener zal je verder begeleiden en opvolgen. Als je hiervoor toestemming geeft, kunnen je naasten ook betrokken worden in de behandeling.
Soms zal je zorgverlener doorverwijzen naar een andere, meer gespecialiseerde zorgverlener. Of heb je meerdere zorgverleners die je samen begeleiden, zoals bijvoorbeeld huisarts, psycholoog, psychiater …
Er zijn heel wat behandelingen die kinderen en jongeren met zelfmoordgedachten kunnen helpen.
Psycho-educatie (uitleg)
Je zorgverlener geeft je meer uitleg over wat zelfmoordgedachten precies zijn, hoe ze ontstaan en wat je eraan kan doen.
Psychologische hulp
Psychotherapie helpt je omgaan met je zelfmoordgedachten en leert je wat je eraan kan doen.
- Gratis en zonder dat iemand het weet:
- Betalend en zonder dat iemand het weet:
- Studentenpsycholoog bij hogeschool of universiteit: gratis of beperkt bedrag
- Centrum voor Geestelijke Gezondheid: 4-11 euro per gesprek, na doorverwijzing door een andere zorgverlener
- Privé-psycholoog: 50-85 euro per gesprek. De terugbetaling en het aantal terugbetaalde sessies verschilt naargelang je ziekenfonds.
Medicatie
Soms kan medicatie helpen. Je arts kan met jou bekijken wat voor jou het meest geschikt is.
Safety Plan
Je zorgverlener kan samen met jou een Safety Plan opstellen. Dat helpt je om een crisis te voorkomen of te overbruggen (zie ‘zoek je hulp’ hierboven).
Meer weten?
Zelf aan de slag
- Safety Plan of veiligheidsplan
- Zie ook het stukje hierboven bij 'wat kan je zelf doen'.
Informatie over zelfmoordgedachten bij en voor jongeren:
- WatWat: Hoe ga ik om met zelfmoordgedachten?
- 1813 Zelfmoord: On Track Again
- 1813 Zelfmoord: Ik ben bezorgd om iemand
- Noknok: Ik denk soms aan zelfmoord