Wat is het?
Fertiliteit is een ander woord voor vruchtbaarheid.
- We spreken van ‘subfertiliteit’ wanneer een koppel langer dan één jaar nodig heeft om zwanger te worden. Ongeveer 15% van alle koppels krijgt hiermee te maken op een gegeven moment tijdens hun leven.
- Steriliteit betekent dat je geen kinderen kunt verwekken, maar dat is zeldzaam.
Menstruele cyclus en bevruchting
Om een bevruchting te laten plaatsvinden, moet er in de eerste plaats bij de vrouw een nieuwe eicel groeien en rijpen in de eierstok. Dit gebeurt in een blaasje dat we de follikel noemen. Door een piek in hormoonproductie komt de eicel vrij uit de follikel en wordt ze opgevangen door de eileider. Dit heet de eisprong of ovulatie, en vindt plaats 14 dagen voor het einde van de menstruele cyclus (en dus het begin van de volgende menstruatie).
- Als er in de eileider een bevruchting heeft plaatsgevonden, zullen de eicel en spermacel zich snel verder ontwikkelen tot een vruchtje dat zich 5 dagen later in de baarmoeder innestelt. Door de hormoonproductie van dit vruchtje zal de menstruatie een week later niet doorbreken.
- Als er geen bevruchting plaatsvond, zal de eicel zich na 5 dagen niet inplanten in de baarmoeder. Doordat er geen hormonen worden geproduceerd, zal de menstruatie doorbreken.
Een niet-bevruchte eicel overleeft ongeveer 24 uur. Spermacellen kunnen in de baarmoeder een drietal dagen overleven. De vruchtbare periode van een koppel duurt dan ook vanaf 3 dagen voor de eisprong tot en met de dag van de eisprong.
Oorzaken
De meest frequente oorzaken van verminderde vruchtbaarheid zijn:
- problemen met de eisprong (20-30% van de gevallen), bijv. veroorzaakt door cysten op de eierstokken (polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS)), een tekort aan hormonen, te veel prolactinehormoon, …;
- problemen met de eileiders (10-15% van de gevallen), die kunnen voorkomen tijdens of na een infectie, of na een buitenbaarmoederlijke zwangerschap;
- endometriose (10-20% van de gevallen), een aandoening waarbij cellen van het baarmoederslijmvlies aanwezig zijn op plaatsen buiten de baarmoeder en er haardjes met baarmoederweefsel vormen;
- sperma van slechte kwaliteit (20-40% van de gevallen), bijv. veroorzaakt door niet-ingedaalde testikels of spataders ter hoogte van de teelbal;
- algemene aandoeningen, bijv. diabetes, epilepsie, darmziekten, coeliakie (glutenintolerantie), overgewicht en ondergewicht;
- seksuele problemen, zoals pijn tijdens het vrijen, geen erectie of ejaculatie krijgen, minder dan 1 keer per week vrijen.
Roken en alcohol drinken spelen een rol bij zowel de mannelijke als de vrouwelijke vruchtbaarheid.
- Overmatig roken schaadt de werking van de eierstokken en vermindert de kwaliteit van het sperma.
- Dagelijks overmatig alcoholgebruik kan de vrouwelijke vruchtbaarheid verminderen en de productie van het sperma verstoren.
Hoe vaak komt het voor?
Van alle koppels die regelmatig seksueel contact hebben zonder voorbehoedsmiddel wordt 80 tot 85% binnen het jaar zwanger, als de vrouw jonger is dan 38 jaar. Van de rest wordt de helft zonder hulp zwanger binnen het daaropvolgende jaar.
De oorzaak van vruchtbaarheidsproblemen ligt in ¼ van de gevallen bij de vrouw, in ¼ bij de man, en in ¼ bij beiden. Bij de rest blijft de oorzaak ongekend.
Hoe stelt je arts de aandoening vast?
Onderzoek naar vruchtbaarheidsproblemen gebeurt pas als er na een jaar onbeschermd seksueel contact geen zwangerschap is.
In sommige gevallen, bijv. als de vrouw geen menstruatie heeft, kan er al eerder onderzoek uitgevoerd worden.
De huisarts bevraagt je medische voorgeschiedenis, medicatiegebruik, seksuele en psychologische aspecten en doet een aantal onderzoeken om je te kunnen doorverwijzen naar de meest geschikte specialist.
Eerste onderzoeken en tests
Eerst worden beide partners aan tests onderworpen. Soms zijn vruchtbaarheidsproblemen het gevolg van meerdere factoren. Het is daarom belangrijk om ze allemaal tijdig op te sporen. Volgende onderzoeken vinden plaats:
Vrouw
- lichamelijk onderzoek, waarbij er wordt gekeken naar o.a. lengte, gewicht, bloeddruk en lichaamsbeharing;
- bloedafname;
- vaginaal onderzoek, waarbij de arts kijkt en voelt of er afwijkingen zijn in de vagina.
Als er symptomen zijn van een infectie of als je ooit een infectie hebt gehad, wordt er een uitstrijkje en soa-test uitgevoerd.
Man
- sperma-analyse;
- onderzoek van de geslachtsdelen in geval van een afwijkende sperma-analyse of bij symptomen ter hoogte van de geslachtsdelen.
Verder onderzoek
Als deze tests geen oorzaak van onvruchtbaarheid aan het licht brengen, dan gebeuren nog verdere onderzoeken in het ziekenhuis of de fertiliteitskliniek.
Deze onderzoeken omvatten o.a. een vaginale echografie bij de vrouw, en een tweede sperma-analyse bij de man als het eerste resultaat afwijkend was.
Wat kun je zelf doen?
Als je een kinderwens hebt en er na een jaar seksueel contact zonder voorbehoedsmiddel geen zwangerschap is, contacteer je best je huisarts.
Vruchtbare periode
De vruchtbare periode van een koppel duurt vanaf 3 dagen voor de eisprong tot en met de dag van de eisprong. Je kunt deze periode als volgt berekenen: het aantal dagen dat je cyclus gewoonlijk duurt (gemiddeld 28 dagen) min 14 dagen (tussen de eisprong en de volgende cyclus) min 3 dagen. Voor een cyclus van 28 dagen is dit dus: 28 - 14 - 3 = 11. Je bent dan vruchtbaar vanaf dag 11 tot en met dag 15 na het begin van de laatste menstruatie. De frequentie van seksuele betrekkingen is best 2 tot 3 keer per week rond de vruchtbare periode.
Beïnvloedende factoren
Sommige factoren die de vruchtbaarheid negatief beïnvloeden kun je zelf tegengaan.
- Stoppen met roken kan een grote invloed hebben. Dit is ook belangrijk in functie van de ongeboren vrucht.
- Probeer een normaal lichaamsgewicht na te streven: zowel onder- als overgewicht verminderen de vruchtbaarheid.
Wat kan je arts doen?
De behandeling hangt af van de kansen om zonder medische hulp zwanger te worden en van de wensen van het koppel. Dit kan heel persoonlijk zijn; sommigen verkiezen om geen therapie te ondergaan, voor anderen is adoptie de beste oplossing. De arts zal de stappen in de behandeling en de kansen op succes duidelijk uitleggen.
Mogelijke behandelingen
Behandeling van een onderliggend probleem
Voorbeelden hiervan zijn:
- een normaal gewicht verkrijgen bij onder- of overgewicht;
- medicatie bij een te traag werkende schildklier;
- medicatie bij een verhoogd gehalte aan prolactine (hormoon).
Behandeling met hormonen
Als er problemen zijn met de eisprong, bijv. door het polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS), kan deze kunstmatig worden gestimuleerd. Het meest gebruikte geneesmiddel hiervoor is Clomifeen. Dit middel is een anti-oestrogeen, waardoor de vrijstelling verhoogd wordt van hormonen die zorgen voor rijping van de eicel en het plaatsvinden van de eisprong. Met deze behandeling neemt de kans op een meerlingzwangerschap toe.
Operatieve ingreep
- Een operatie kan zinvol zijn wanneer verminderde vruchtbaarheid wordt veroorzaakt door endometriose.
- Ook grote vleesbomen in de baarmoeder en lichte schade aan de eileider kunnen met een operatie worden verwijderd.
- Soms vindt een operatie plaats ter voorbereiding van een in-vitrofertilisatie (IVF) (zie verder).
Inseminatie
Inseminatie in de baarmoeder (intra-uteriene inseminatie of IUI) wordt toegepast als de kwaliteit van het sperma matig gedaald is. Het sperma wordt vooraf in het laboratorium voorbereid om het nadien op het juiste ogenblik in de baarmoeder in te brengen met een fijne katheter. Soms wordt hierbij de ovulatie van de vrouw gestimuleerd met hormonale therapie om de kans op zwangerschap te verhogen.
In-vitrofertilisatie (IVF)
In-vitrofertilisatie kan gebruikt worden bij vrijwel alle soorten van verminderde vruchtbaarheid. Hierbij wordt het vruchtje buiten de baarmoeder gevormd, meer bepaald in een reageerbuis in het laboratorium. ‘In vitro’ (Lat.) betekent letterlijk ‘in glas’. Een behandeling via IVF verloopt in zes opeenvolgende stappen:
- Stimulatie: door middel van onderhuidse injecties wordt de groei van de eicellen bij de vrouw gestimuleerd. Dit wordt regelmatig gecontroleerd met een echografie.
- Afname van de eicel: na een extra injectie staan de eicellen klaar om vrij te komen uit de eierstok (eisprong). De eicellen worden met een naaldje via de vagina opgezogen. Op deze dag wordt ook het spermastaal afgeleverd.
- Inseminatie: de eicellen en zaadcellen worden samengebracht in een schaaltje. Onder de microscoop wordt bekeken of er bevruchting plaatsvindt. Vanaf de bevruchting spreken we over embryo’s.
- Het inbrengen van de embryo’s: enkele dagen na het afnemen van de eicel worden de embryo met de beste kwaliteit teruggeplaatst in de baarmoeder.
- Nabehandeling: 15 dagen na de afname van de eicel kan met een zwangerschapstest worden gecontroleerd of het embryo zich ingenesteld heeft. In deze periode kun je weinig meer doen dan afwachten.
Intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI)
Een bijzondere vorm van IVF is intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI). Deze techniek wordt voornamelijk gebruikt bij ernstige mannelijke vruchtbaarheidsproblemen. De zaadcel wordt hierbij rechtstreeks met een naald in de eicel ingebracht. Bij mannen bij wie geen zaadcellen terug te vinden zijn in het sperma kunnen deze soms rechtstreeks uit de teelbal gehaald worden via een biopsie.
Psychologische ondersteuning
Bij een vruchtbaarheidsbehandeling is psychologische ondersteuning erg belangrijk. Bijna iedereen die geconfronteerd wordt met vruchtbaarheidsproblemen, maakt in meer of mindere mate een crisis door. Dit is een soort van rouwproces. Een persoon die ongewenst kinderloos is, verliest immers de ongeboren kinderen die in zijn verbeelding al geleefd hebben. Dit gemis kan gepaard gaan met gevoelens van schaamte, verdriet, waardeloosheid en vernedering.
Bovendien is de behandeling zowel op lichamelijk als op psychisch vlak veeleisend. Soms moet de persoon moeilijke beslissingen nemen, die verregaande gevolgen kunnen hebben voor het eigen leven en dat van een kind.
Ten slotte is psychologische ondersteuning even belangrijk als de behandeling niet aanslaat en beslist wordt om ze stop te zetten. Er bestaan zelfhulpgroepen waar lotgenoten elkaar kunnen ontmoeten en steunen.
Meer weten?
- https://www.deverdwaaldeooievaar.be/
- https://www.uzleuven.be/leuvens-universitair-fertiliteitscentrum/vruchtbaarheid
- https://www.seksualiteit.be/zwangerschap/vruchtbaarheid/verminderde-vruchtbaarheid
- https://www.demaakbaremens.org/themas/vruchtbaarheid/vruchtbaarheidsproblemen/