In deze gastblog beschrijft neuropsycholoog Marta Bieńkiewicz het potentieel van Virtual Reality om mensen met de ziekte van Parkinson of na een beroerte te helpen, en bekijkt het bewijs uit Cochrane literatuuroverzichten.
Virtual Reality (VR) presenteert beelden driedimensioneel, waardoor je wordt ondergedompeld in schijnbaar levensechte situaties. Er wordt geschat dat VR via mobiele headsets tegen 2020 120 miljoen actieve gebruikers zal tellen, waarvan bijna een vijfde het zal gebruiken voor medische toepassingen. De hype rond VR bereikt piekhoogten, voornamelijk door de verhoogde toegankelijkheid ( via smartphone). Wereldwijd worden VR-toepassingen getest en onderzocht om lichaamsbeweging op een aangename en efficiënte manier aan te bieden als deel van een revalidatietraject. Maar is al het geld dat naar dit soort onderzoek gaat te rechtvaardigen? Of kan het beter gespendeerd worden aan bijv. meer kinesitherapeuten of bewegingssessies voor patiënten?
We zetten de feiten op een rijtje om een beter beeld te krijgen van VR en hoe het kan gebruikt worden bij mensen met een beroerte of parkinson.
De VR-omgeving
Mijn eerste ervaringen met VR had ik tijdens mijn doctoraat. Mijn toekomstige echtgenoot schreef een doctoraat over niet-klinische toepassingen van wat toen een technologie in de kinderschoenen was. De meest eenvoudige definitie van VR is een door computer ontwikkelde omgeving, weergegeven via een speciale headset-bril of een speciale kamer, die je volledig onderdompelen en afzonderen van de wereld. Een high-immersion monitor doet je denken dat je op een tennisplein een Wimbledon-wedstrijd aan het spelen bent. Bij low-immersion VR bestaat de omgeving uit een computerscherm, zoals een tablet of gewoon scherm. In dit geval kan je nog steeds genieten van het spel, of instructies op het scherm volgen, maar houden je hersenen in het oog waar je je bevindt.
Het voornaamste doel van VR-gebaseerde revalidatie is tweevoudig. Ten eerste zorgt het voor duidelijke, visuele instructies om de gebruiker te laten bewegen. Ten tweede verhoogt het de persoonlijke motivatie van de gebruiker. Hoe groter de betrokkenheid met de omgeving en de variërende scenario’s, hoe groter het plezier en de bereidheid om dezelfde oefeningen te herhalen. Een eerder literatuuroverzicht van Cochrane stelde vast dat herhaalde training de wandelafstand kan verbeteren, en waarschijnlijk ook effectief is om bovenarmrevalidatie te verbeteren. Een schitterend voorbeeld van de vooruitgang van VR-gebaseerde revalidatie is het KATA-project van de John Hopkins-universiteit, dat een combinatie gebruikt van VR met robot-geassisteerde therapie bij beroerte.
De realiteit van beroertes en parkinson
Beroerte en de ziekte van Parkinson zijn twee verschillende neurologische aandoeningen. De eerste vindt plots plaats, en verandert de mobiliteit in een oogopslag (soms van volledig fit naar complete afhankelijkheid). De tweede aandoening is een stapsgewijze en bijna ongemerkte opbouw naar verminderde beweeglijkheid. Beide aandoeningen maken het dagelijks leven tot een strijd. Wanneer je jezelf amper aangekleed krijgt, is oefeningen doen ondenkbaar.
Lichaamsoefeningen kunnen helpen
Als patiënt zijn er twee aspecten die je misschien zullen afschrikken: zowel oefeningen als VR klinken te moeilijk om zelfs te overwegen. De weinige beschikbare richtlijnen over het verbeteren van beweeglijkheid bij neurologische aandoeningen, geven echter aan dat oefeningen kunnen helpen. Verschillende studies tonen aan dat intense lichaamsbeweging de voortgang van parkinson kan vertragen en kan helpen om onafhankelijkheid te bewaren. Na beroerte wordt kinesitherapie doorgaans onmiddellijk of tijdens de hospitalisatie opgestart. Vele onderzoeksteams zijn ervan overtuigd dat de periode om een lidmaat volledig functioneel te herstellen vrij kort is; tot 6 maanden na het ongeval of korter. Tijdens deze periode kan er een reorganisatie in de hersenen plaatsvinden. Hierna is verbetering misschien niet onmogelijk, maar wel veel moeilijker.
Afhankelijk van de noden moeten de oefeningen zich richten op algemene mobiliteit, handigheid, wandelen of dagelijkse activiteiten. Er werden reeds oefeningen gerapporteerd met gunstige effecten bij mensen met parkinson, zoals fietsen met een tandem/hometrainer of nordic walking, en bij mensen met beroerte, zoals fysieke revalidatie of robot-geassisteerde interventies. Bij beide aandoeningen denkt men dat het belangrijk is om de therapie zo snel mogelijk op te starten, zodat de oefeningen deel uitmaken van de dagelijkse routine.
Voor mensen met parkinson of beroerte die fitter willen worden en zelf hun revalidatie sturen, zou VR wel eens dé oplossing kunnen bieden.
Heeft VR echt gunstige effecten?
Het Cochrane literatuuroverzicht over VR en gamen voor mensen met parkinson, met een focus op wandelen en evenwicht, levert bewijs dat VR-gebaseerde training tot verbetering in paslengte kan leiden, maar verder gelijkaardige effecten zou hebben als de gebruikelijke therapie, terwijl het effect op levenskwaliteit onzeker is. Oefeningen voor de bovenste ledematen werden niet onderzocht.
Tegengesteld hieraan was het Cochrane literatuuroverzicht over VR bij beroerte, voornamelijk gericht op oefeningen voor de bovenste ledematen. Dit overzicht stelde vast dat VR-gebaseerde oefeningen kunnen leiden tot grotere verbeteringen in zowel functioneren als uitvoeren van dagelijkse taken, vergeleken met de gebruikelijke therapie. Algemene mobiliteit en grijpkracht bleven gelijk. Het is niet duidelijk hoe lang deze effecten blijven duren, en welke eigenschappen het belangrijkst zijn voor het herstel. Het aantal gevonden studies was klein en de informatie te schaars om naar andere dimensies, zoals levenskwaliteit en hersenfuncties (bijv. concentratie en geheugen), te kijken.
De oefeningen die gebruik maakten van VR waren vrij gelijkaardig aan de gebruikelijke therapieën, met de mogelijke toegevoegde waarde van nauwkeurige feedback en de mogelijkheid om gebruikers te stimuleren door het creëren van gepersonaliseerde, motiverende en leuke oefeningen. Als meer onderzoek deze bevindingen bevestigt, is VR misschien even goed als kinesitherapie onder toezicht. Dat zou geweldig nieuws zijn, omdat je de therapie dan mee naar huis kan nemen.
Waarom kinesitherapeuten voorlopig op beide oren kunnen slapen
VR en games hebben het potentieel om een gelijkaardige zorg te bieden als traditionele oefeningen, zonder ze plots te vervangen. We kunnen VR beschouwen als een aanvullende therapie, hopelijk gesubsidieerd door ziekteverzekeraars. Een deel van de behandeling zou dan een aansporing zijn van patiënten om thuis te oefenen via VR, tussen de kinesitherapeutische sessies onder toezicht door. Anderzijds zouden VR-sessies in het ziekenhuis patiënten kunnen trainen in de dagelijkse routine, waarbij de thuissituatie nagebootst wordt. Verder is de therapie nog niet geavanceerd genoeg om het beoordelingsvermogen van menselijke ogen en hersenen te benaderen, en de beste therapie te kiezen. Met artificiële intelligentie in het vooruitzicht behoort dit binnenkort waarschijnlijk wel tot de mogelijkheden.
In de toekomst kijken: Extended Reality
De toekomst ligt misschien in het kleine zusje van VR, Extended Reality (uitgebreide realiteit of ER). Deze technologie gebruikt ook draagbare headsets, die je onderdompelen in een virtuele wereld, terwijl je tegelijkertijd de reële omgeving ervaart. De toegevoegde feedback via ER onderbreekt de reële activiteit (bv. met de hond gaan wandelen) niet. Het is ook een veiliger manier om te oefenen, gezien je niet wordt losgekoppeld van de eigen omgeving. Minstens 4 labo’s hebben dit soort technologie bij parkinson en beroerte onderzocht. Naast de ER-ontwikkelingen kan het niveau van onderdompeling, en daardoor plezier, verder verhoogd worden via geluids- en tastsensaties. Het lijkt aannemelijk dat ER nieuwe horizonten kan openen tot het combineren van nauwkeurige feedback en robot-therapie.
Hopelijk zullen we in de komende jaren weten in hoeverre VR/ER-training kan overgebracht worden naar vaardigheden uit het echte leven. Meer onderzoek is nodig om toegespitste technologie-gebaseerde trainingsschema’s te ontwikkelen en om te verduidelijken of revalidatie met beperkt toezicht haalbaar is.
De belangrijkste boodschap
Hoewel de technologische vooruitgang op dit moment zowel spannend als afschrikwekkend is, is het duidelijk dat ze oplossingen aanbrengt die niet eerder mogelijk waren tegen zo’n beperkte kost. VR biedt een therapie aan die waarschijnlijk even goed zal worden als de gebruikelijke therapie, maar dan aan huis geleverd. VR en gamen kunnen spannend zijn, waarbij je tegelijkertijd bepaalde doelen kan bereiken voor taak-specifieke revalidatie. De huidige oplossingen bevinden zich nog niet op het niveau om spoedig in de praktijk omgezet te worden, maar dit domein moeten we alleszins in het oog houden.
